Για να αναλύσουμε μια έννοια, είναι συχνά απαραίτητο να ετυμολογήσουμε την λέξη που την εκφράζει. Για να αναλύσουμε λοιπόν την έννοια της ελευθερίας, και για να την δούμε στη διαχρονική της εξέλιξη, είναι σημαντικό να ξέρουμε την προέλευση της λέξης ελευθερία. Το επίθετο ελεύθερος έχει την ίδια ρίζα με το ρήμα έρχομαι / είμι, που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε τόσο το έρχομαι' όσο και το πηγαίνω', δηλαδή τελικά σήμαινε κινούμαι προς κάποια κατεύθυνση'. Η ρίζα ελευθ- εντοπίζεται στον μέλλοντα ελεύσομαι. Η πρώτη λοιπόν σημασία της λέξης ελεύθερος ήταν αυτός που έχει τη δυνατότητα να κινείται', άρα ελευθερία στα αρχαία ελληνικά ήταν κυρίως η ελευθερία κίνησης.
Ειρήσθω εν παρόδω, ο τοκετός και η γέννα προστατεύονταν στην αρχαιότητα από τη θεά Ειλείθυια ή Ελευθώ, που το όνομά της προέρχεται πάλι από την ίδια ρίζα. Και σήμερα η ευχή «καλή λευτεριά» απηχεί εκείνη την αρχαία αντίληψη ότι η έγκυος γυναίκα απελευθερώνεται από το βάρος του τοκετού.
Εφόσον η αρχική σημασία έχει να κάνει με την ελευθερία της κίνησης, αντιπαραβάλλεται με την έννοια της δουλείας, που είναι η απώλεια αυτής της δυνατότητας. Σε μια ανθρώπινη και συγκινητική σκηνή στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας, ο Έκτορας, το πρωτοπαλίκαρο των Τρώων, συναντά τη γυναίκα του την Ανδρομάχη σε ένα μικρό διάλειμμα της μάχης. Τρέμει τη στιγμή που κάποιος Αχαιός θα πιάσει την Ανδρομάχη και θα της στερήσει την ελευθερία:
«Όταν χαλκάρματος κάποιος Αργίτης πάρει τη λευτεριά σου και ξωπίσω του σε σέρνει δακρυσμένη και στο Άργος πέρα υφαίνεις έπειτα στον αργαλειό μιας ξένης, κι απ' τη Μεσσηίδα ή την Υπέρεια σου λεν νερό να φέρνεις, πολύ άθελά σου, μα ανημπόρετη θα σε βαραίνει ανάγκη». (Ζ 654 - 658, μτφρ. Καζαντζάκη -Κακριδή)
Εδώ ακριβώς φαίνεται η διαφορά της ελευθερίας από τη δουλεία: Η Ανδρομάχη θα κάνει πράγματα που θα τα έκανε και στο σπίτι της, αλλά τώρα θα τα κάνει για λογαριασμό κάποιου άλλου, και όχι με δική της βούληση και για τους δικούς της ανθρώπους. Σύμφωνα με την Έλλη Παππά, σε αυτούς τους στίχους έχουμε την πρώτη περιγραφή της αλλοτρίωσης του ανθρώπου από τα μέσα παραγωγής και από το προϊόν της δουλειάς του, που έχει ως συνέπεια την απώλεια της ελεύθερης βούλησής του.
Η ελευθερία στον Όμηρο περιγράφεται ως ελεύθερον ήμαρ (ελεύθερη ημέρα' ), πρόκειται δηλαδή για τον εν ελευθερία βίο, ή για την τελευταία μέρα της ελευθερίας (εδώ υπενθυμίζεται εύστοχα και ο στίχος Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή...). Από την άλλη, το δούλιον ήμαρ είναι η μέρα της αιχμαλωσίας, η απαρχή του εν δουλεία βίου. Αυτή η διάσταση αποκαλύπτει τη σύνδεση της ελευθερίας και της δουλείας με τον πόλεμο: Η έκβαση του πολέμου αποφασίζει αν θα συνεχίσει να υπάρχει το λεύθερον ήμαρ ή αν θα μετατραπεί σε δούλιον ήμαρ.
Ακριβώς αυτήν τη σύνδεση δηλώνει, με φιλοσοφικό λόγο πια, αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Ηράκλειτος:
«Πόλεμος πάντων μέν πατήρ εστί, πάντων δέ βασιλεύς, καί τούς μέν θεούς δειξε τούς δέ ανθρώπους, τούς μέν δούλους εποίησε τούς δέ ελευθέρους».
Ο Ηράκλειτος γενικεύει και μιλάει για την ελευθερία ως συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα, που παύει να είναι μια απλώς εσωτερική, μεταφυσική, ηθική έννοια, βασισμένη στην προσωπική εμπειρία.
Το επόμενο μεγάλο βήμα έρχεται με τον Δημόκριτο. Ο φιλόσοφος ανέπτυξε την ατομική θεωρία, σύμφωνα με την οποία η ύλη τεμαχίζεται σε άτομα, τα οποία κινούνται με βάση αυστηρά καθορισμένους κανόνες, συγκρούονται μεταξύ τους, συνδέονται και δημιουργούν τα σώματα. Όπως τα άτομα της ύλης, έτσι και τα άτομα που απαρτίζουν την κοινωνία συνδέονται μεταξύ τους ώστε να δημιουργήσουν την πόλιν. Είναι η εποχή της δημοκρατίας, η εποχή της πόλεως - κράτους.
Σύμφωνα πάντα με τον Δημόκριτο, ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος. Οι πρώτες κοινότητες ανθρώπων φτιάχτηκαν από την ανάγκη να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες συνθήκες, να φυλαχτούν από τα άγρια θηρία, και άρα να αλληλοβοηθιούνται. Από τη στιγμή όμως που εξασφάλισαν τεχνολογικές δυνατότητες που έκαναν παραγωγικότερη τη δουλειά τους (κυρίως τη φωτιά), έλαβε τέλος ο ελεύθερος, «απέριττος» βίος της πρωτόγονης κοινότητας. Εδώ έχουμε μια ακόμα πιο ξεκάθαρη σύνδεση της ελευθερίας με τις παραγωγικές δυνάμεις του ανθρώπου - ένα πολύ πρώιμο προανάκρουσμα των θέσεων του Μαρξ και του Ένγκελς.
Αυτό όμως που πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι η ζωή του πολίτη, όσο κι αν φαίνεται ότι περιορίζεται από τον νόμο, είναι σαφώς ελεύθερη. Ο νόμος στη δημοκρατία παίζει τον ρόλο της συγκεκριμένης πολιτικής αναγκαιότητας, οι πολίτες συνυπάρχουν με βάση καθορισμένους κανόνες και συμμετέχουν στα κοινά για να διαμορφώσουν την πολιτική ζωή τους. Ο ελεύθερος άνθρωπος ταυτίζεται τώρα με τον πολίτη. Αυτό δεν γίνεται τυχαία, αλλά προκύπτει από την ελεύθερη επιλογή των πολιτών. Σε ένα απόσπασμα ο Δημόκριτος εξηγεί ότι
«Η εν δημοκρατίη πενίη της παρά τοις δυνάστησι καλεομένης ευδαιμονίης τοσούτόν εστί αιρετωτέρη, οκόσον ελευθερίη δουλείης» (απόσπ. 251)
δηλαδή η φτώχεια σε δημοκρατικό πολίτευμα είναι προτιμότερη από την αποκαλούμενη ευδαιμονία σε αυταρχικό πολίτευμα, όσο ακριβώς η ελευθερία είναι προτιμότερη από τη δουλεία. Με άλλα λόγια, ο ελεύθερος πολίτης επιλέγει την ελευθερία (κι ας είναι φτωχός) παρά την δουλεία σε ένα καθεστώς «ευημερίας». Η ζωή χωρίς πολιτική ελευθερία είναι ταυτόσημη με τη δουλεία.
Μετά τον Δημόκριτο, η Έλλη Παππά αναφέρεται και σε άλλους προσωκρατικούς στοχαστές, όπως ο Ιπποκράτης, ο Αντιφών και ο Πρωταγόρας, αλλά κάνει και συνδέσεις με τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τους Επικούρειους. Θα προσπεράσω όμως αυτά τα σημεία, για να αναφερθώ σε ένα ανώνυμο κείμενο του 5ου αιώνα που παρατίθεται και σχολιάζεται.
Το κείμενο αυτό διασώζεται στο έργο του Ιάμβλιχου, και ο συγγραφέας του είναι ανώνυμος. Ο Ανώνυμος λέει αυτό που είπε και ο Δημόκριτος, ότι δηλαδή η ανάγκη έκανε τους ανθρώπους να ζουν σε κοινωνίες, και ότι απαραίτητος για την ύπαρξη της κοινωνίας είναι ο νόμος και το δίκαιο. Είναι ένας στοχαστής απόλυτα προσηλωμένος στη δημοκρατία, πολύ διορατικός και προφητικός για τους κινδύνους που την απειλούν, και μάχεται για την υπεράσπισή της.
Σύμφωνα με τον ανώνυμο συγγραφέα, άριστος πολίτης είναι αυτός που ωφελεί τους πολλούς («ο πλείστοις ωφέλιμος ών» και ο «ευποιητικός»), αλλά όχι προσφέροντας χρήματα ή εκδουλεύσεις, αλλά υπηρετώντας τους νόμους, γιατί αυτό συνέχει την πόλιν και κάνει τους ανθρώπους να συμβιώνουν αρμονικά. Η υπηρεσία αυτή είναι μια φυσική αναγκαιότητα.
Δεν φέρνει ο πόλεμος από μόνος του την υποδούλωση, αλλά η ανομία της πόλεως είναι η κυρίως υπεύθυνη. Όταν η πόλις έχει ευνομία, όταν λειτουργούν οι δημοκρατικοί θεσμοί, ο κίνδυνος απώλειας της ελευθερίας είναι σαφώς μικρότερος.
Το κείμενο είναι γραμμένο μάλλον στα χρόνια γύρω στον Πελοποννησιακό πόλεμο και μετά από αυτόν, κι έτσι η περιγραφή της κατάστασης υπονοεί συγκεκριμένα παραδείγματα. Στην ταραγμένη εκείνη περίοδο, κάποιοι επιδίωξαν να αποκτήσουν τη μεγαλύτερη ισχύ που μπορούσαν να πάρουν από τον πλούτο και την εξουσία. Κατάφεραν να υπερυψωθούν, να τοποθετηθούν πάνω και πέρα από τους νόμους, και να καταλύσουν την ευνομία. Οι ίδιοι άνθρωποι αδιαφορούν για την παραγωγική δραστηριότητα και επιδίδονται στην κερδοσκοπία. Οι κερδοσκόποι αυτοί που καιροφυλακτούσαν και έλεγχαν την οικονομική κατάσταση, αποτελούσαν μία ενιαία κοινωνική ομάδα, που ήταν κομμάτι του δήμου, αλλά στρεφόταν εναντίον του. Είναι τόσο ισχυροί, άτρωτοι και ανεξέλεγκτοι, που ο ανώνυμος συγγραφέας τους ονομάζει αδαμάντινους.
Η αναφορά γίνεται σαφώς για εκείνους που εκμεταλλεύτηκαν την πολιτική και οικονομική αποσταθεροποίηση (για την οποία οι ίδιοι ουσιαστικά ευθύνονται), και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την επιβολή τυραννικού καθεστώτος (αναφέρεται συγκεκριμένα τους Τριάκοντα Τυράννους). Όταν ο λαός χάσει τον νόμο και το δίκαιο, τότε προβάλλει ένας υποψήφιος σωτήρας και προστάτης, που υπόσχεται να εξυγιάνει την πολιτική ζωή. Όταν όμως πάρει στα χέρια του την εξουσία, καταλύει τους δημοκρατικούς θεσμούς και φέρεται ανελέητα, ως «αδαμάντινος». Όπως θα πει και ο Πλάτων, τύραννος μπορεί να γίνει μόνο αυτός που έχει παίξει τον ρόλο του αρχηγού και προστάτη του δήμου. Τα παραδείγματα από την παγκόσμια ιστορία είναι αμέτρητα.
Αν ο φορέας της εξουσίας χρησιμοποιήσει τη δύναμή του όχι για να ενισχύσει τους νόμους και το δίκαιο, αλλά για να μεγιστοποιήσει το προσωπικό του όφελος (οικονομικό και πολιτικό), σίγουρα θα ξεσηκώσει εναντίον του τον λαό. Επομένως, σύμφωνα με τον Ανώνυμο, και η ίδια η εξουσία δεν διασώζεται παρά μόνο με τον περιορισμό της, στα όρια που θέτουν ο νόμος και η δικαιοσύνη:
«Ούτω φαίνεται καί αυτό τό κράτος, όπερ δή κράτος εστί, διά τε του νόμου καί διά τήν δίκην σωζόμενον».
Στους κρίσιμους καιρούς μας, που τόσο μοιάζουν με την αρχαία ελληνική πόλιν, με τη δημοκρατία και την πολιτική ελευθερία από τη μια και τους κερδοσκόπους και τους αδαμάντινους σφετεριστές της εξουσίας από την άλλη, ας κρατήσουμε ως τελευταία γεύση τη σιγουριά του Ανώνυμου συγγραφέα ότι ο λαός θα επαναστατήσει και θα καταλύσει την ανομία, για να μη χάσει την ελευθερία του και να μην υποδουλωθεί.
Αγώνας λοιπόν η ελευθερία, είτε εναντίον του σφετεριστή αδαμάντινου, είτε για την υπεράσπιση της δημοκρατίας, είτε για την υπεράσπιση της πατρίδας, είτε σε προσωπικό επίπεδο για την αντοχή στη σκλαβιά. Ο ανώτερος αγώνας, ο πιο μεγάλος, ο πιο σημαντικός. Ένας αγώνας χωρίς όρια και χωρίς τέλος.
Γιάννης Ρίτσος, Τα στοιχειώδη
Αδέξια, με χοντρή βελόνα, με χοντρή κλωστή,
ράβει τα κουμπιά στο σακάκι του. Μιλάει μονάχος:
Έφαγες το ψωμί σου; κοιμήθηκες ήσυχα;
μπόρεσες να μιλήσεις; ν' απλώσεις το χέρι σου;
θυμήθηκες να κοιτάξεις απ' το παράθυρο;
χαμογέλασες στο χτύπημα της πόρτας;
Αν είναι ο θάνατος πάντοτε - δεύτερος είναι.
Η ελευθερία πάντοτε είναι πρώτη.
* Ο Αντώνης Κουντούρης είναι φιλόλογος, υποψήφιος με το Ροδο Κόκκινο
[Η ομιλία αυτή εκφωνήθηκε στο πλαίσιο της εκδήλωσης "Ένας χρόνος χωρίς την Έλλη Παππά, που διοργανώθηκε από τη Δημοτική Κίνηση ροδο κόκκινο στις 27 Οκτωβρίου 2010, στη Ρόδο, στο βιβλιοπωλείο ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου